vol. 6 4/2017 Inżynier i Fizyk Medyczny
228
radiologia
\
radiology
artykuł naukowy
\
scientific paper
nazwanego „rurą Crookesa”. To podczas doświadczeń z tym in-
strumentem Wilhelm Konrad Roentgen odkrył promieniowanie
X (1895). Natomiast spintaryskop, który powstał w 1903 roku,
to przyrząd składający się z ekranu fluoroscencyjnego (siarczek
cynku) połączonego z soczewką. Materiał fluoroscencyjny emi-
tował błyski światła pod wpływem promieniowania jonizujące-
go, które można było obserwować z wykorzystaniem szkła po-
większającego w zaciemnionym pomieszczeniu [25, 26]. W 1904
roku eksperymentator opisujący doświadczenie z solą radu
zanotował: „
...możemy na ekranie tym zauważyć drobne punkciki
świecące. Punkciki te zjawiają się i znikają bez przerwy; przypomi-
nają one niebo, pokryte migoczącemi gwiazdami
” [27]. Tym samym
spintaryskop był prostym licznikiem scyntylacyjnym. Taki przy-
rząd był wykorzystywany również przez Geigera i Rutherforda
do detekcji promieniowania alfa [12].
Elektroskop prosty – przyrząd do pomiaru stopnia naelektry-
zowania ciał – powstał w latach 40. XVIII wieku. Wcześniejszym
urządzeniem było
Versorium
(łac. wskazówka) – wskaźnik wyko-
nany przez Williama Gilberta (1544-1603) na podstawie opisów
Girolamo Fracastoro (1478-1553). Wskazówka to długa igła me-
talowa, która umieszczona na ostrzu tak, że może swobodnie
się obracać, a w bliskości ciała naelektryzowanego zwraca się
ku niemu. Gilbert nie tylko był lekarzem królowej Elżbiety I, ale
i zagorzałym eksperymentatorem, któremu nie szczędzono pie-
niędzy na badania. Angielskiemu doktorowi udało się wykazać
„właściwości elektryczne” bursztynu, diamentu, rubinu i krysz-
tału górskiego. Natomiast do „nieelektryków” zaliczył między
innymi: perły, marmur, koral, kość słoniową [24, 28, 29].
Za pomocą elektroskopu można wykonać doświadczenie ze
zjawiskiem fotoelektrycznym zewnętrznym, będące potwierdze-
niem kwantowej natury promieniowania elektromagnetycznego.
Uprzednio naelektryzowany elektroskop ulega rozładowaniu
w obecności próbki radioaktywnego minerału. Pod koniec pierw-
szej dekady XX wieku Theodor Wulf (1868-1946) spodziewał się,
że na szczycie wieży Eiffla listki elektroskopu zostaną rozładowa-
ne wolniej niż na powierzchni ziemi. Wykonane doświadczenie
nie wykazało znaczącej różnicy. Uczony uznał, że wysokość 300
metrów może być niewystarczająca do potwierdzenia hipotezy.
Stąd od kwietnia do sierpnia 1912 roku w trakcie lotów balonem
Radetzky
Viktor Hess wykonał serię doświadczeń. Okazało się,
że wraz z wysokością szybkość rozładowywania elektroskopu
wzrasta. Hess uznał, że do ziemi musi docierać promieniowanie
jonizujące z przestrzeni kosmicznej. Nazwał je promieniowaniem
„
z góry
”. Dopiero w latach 20. XX wieku wprowadzono do języka
nauki pojęcie promieniowanie kosmiczne [30, 31].
Learn How Dagwood Splits the Atom
to reprint komiksu z 1947
roku
Dagwood Splits the Atom
. Współcześnie uważa się, że
wykorzystano postać z popularnego komiksu do budowania
w społeczeństwie amerykańskim przekonania, że jeśli niezdara
Dagwood potrafi rozbić atom, to każdy może to zrobić. Firma
General Electric
rozprowadziła ćwierć miliona egzemplarzy ko-
miksu wśród uczniów oraz zwiedzających wystawę
Człowiek
i atom
w nowojorskim Central Park (1948) [5, 32, 33].
Podsumowanie
Gilbert napisał w swojej biografii, że
The Atomic Energy Lab
to „
naj-
bardziej naukowa zabawka, jaką kiedykolwiek wyprodukowano
” [4].
Współcześnie oddanie w ręce dzieci i młodzieży takiego zestawu
nie byłoby możliwe. Zasadniczą rolę w określeniu zasad bezpie-
czeństwa zabawek na terenie Unii Europejskiej odgrywa Dyrekty-
wa 2009/48/WE. Przed wprowadzeniem do sprzedaży artykułów
dla dzieci producenci muszą ocenić potencjalne narażenie na
czynniki chemiczne, mechaniczne, elektryczne i fizyczne, w tym
promieniowanie jonizujące. Zabawki nie mogą zawierać substancji
radioaktywnych [34]. Także Dyrektywa EURATOM 2013/59 zobo-
wiązuje państwa członkowskie do bezwzględnego przestrzegania
zakazu zamierzonego dodawaniamateriałówpromieniotwórczych
do przedmiotówwykorzystywanych przez dzieci [35].
The Atomic Energy Lab
to znamię ówczesnych czasów – próba
oswojenia amerykańskiego społeczeństwa z problematyką pro-
mieniotwórczości tuż po traumie Hiroszimy i Nagasaki, a przed
wyścigiem zbrojeń zimnej wojny. Dziś wiemy, że także u progu
powstania energetyki jądrowej i szerokim zastosowaniem pro-
mieniowania jonizującego w medycynie. Ciekawe, czy
The Ato-
mic Energy Lab
stał się inspiracją dla młodych ludzi do wyboru
ścieżki zawodowej w dziedzinach związanych z pokojowym wy-
korzystaniem energii z atomu. Biorąc pod uwagę skład zestawu
i jakość przyrządów, można mieć taką nadzieję...
Literatura
1.
S.M. Scott:
Toys and American culture. An encyclopedia
, Green-
wood, Santa Barbara 2010.
2.
E.D. Lehman:
Hamden: Tales from the sleeping giant
, The History
Press, Charleston 2010.
3.
Gilbert Atomic Energy Lab
, [online]
com/#!gilbert-atomic-energy-lab/rkrlr. Data pobrania: 10.08.2016.
4.
A.C. Gilbert, M. McClintock:
The man who lives in paradise: the
autobiography of A.C. Gilbert
, Rinehart, Nowy Jork 1954.
5.
R.R. Johnson:
Romancing the atom: nuclear infatuation from
the radium girls to Fukushima
, Praeger, Santa Barbara-Denver-
-Oxford 2012.
6.
How dangerous was the “Gilbert U-238 Atomic Energy Lab”?
, [online]
-
bert-u-238-atomic-energy-lab/52059. Data pobrania: 2.08.2016.
7.
P. Polk:
Collecting rocks, gems and minerals: identification, values
and lapidary uses
, Krause Publication, division of F+W Media,
Inc., Iola 2016.
8.
W. Schumann:
Minerals of the world
, Sterling, Nowy Jork-Lon-
dyn 2008.
9.
Minerały i kamienie szlachetne. Podręczny leksykon przyrodniczy
, Ho-
ryzont, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2002.
10.
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN
, T. 1, T. 3, T. 6, Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 1997.
11.
R.F. Mould:
W dziesięć lat po odkryciu radu: sprawozdanie w Tech-
nical World Magazine z 1908 roku
, Nowotwory Journal of Onco-
logy, 61(4), 2011, 399-402.
12.
R.F. Robinson:
Mining and selling radium and uranium
, Springer,
Bloomington 2015.
