Tomasz Mikołajski, Weronika Dziechciarz, Marzena Rydygier, Monika Radolińska, Renata Kopeć
Instytut Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, ul. Radzikowskiego 152, 31-342 Kraków
Streszczenie
Radioterapia protonowa, dostępna w Polsce od 2011 roku, wymaga szczególnie dokładnego pozycjonowania pacjenta ze względu na fizykę wiązki protonowej. Unieruchomienia stosowane dla pacjentów, napromienianych z powodu nowotworów zlokalizowanych w okolicy mózgowia czy też głowy/ szyi, nie odbiegają znacząco od unieruchomień stosowanych w nowoczesnych metodach radioterapii fotonowej. Jednakże wykorzystywane zestawy unieruchomień indywidualnych muszą zapewnić jak najwierniejsze codzienne odtworzenie pozycji terapeutycznej pacjenta, aby przeprowadzane napromienianie mogło być jak najbardziej konformalne. Szereg czynności – od wykonania unieruchomienia, poprzez obrazowanie i weryfikację pozycji pacjenta – ma finalnie na celu zapewnienie jak najmniejszej toksyczności leczenia przy zachowanej jego radykalności. W niniejszym artykule przedstawiono elementy składające się na indywidualny zestaw unieruchomień pacjenta oraz przybliżono procedury obrazowania i weryfikacji pozycji pacjenta, z uwzględnieniem różnic między radioterapią protonową a konwencjonalną radioterapią fotonową.
Słowa kluczowe: radioterapia protonowa, planowanie leczenia, pozycjonowanie pacjenta, system weryfikacji pozycji pacjenta, unieruchomienia
Radioterapia protonowa nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku
Terapia protonowa dostępna jest w Polsce od 2011 roku, kiedy w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN (IFJ PAN) rozpoczęto napromienianie zmian nowotworowych narządu wzroku z wykorzystaniem izochronicznego cyklotronu AIC-144, produkującego wiązkę protonów o energii 60 MeV. Było to możliwe dzięki współpracy zespołów lekarzy, fizyków i elektroradiologów ze Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie i Instytutu Fizyki Jądrowej PAN. W 2015 roku w Centrum Cyklotronowym Bronowice IFJ PAN w Krakowie do pracy klinicznej został oddany cyklotron izochroniczny C-230 belgijskiej firmy IBA, który pozwala na dostarczenie wiązki protonowej o energii z zakresu 70-230 MeV. Dzięki temu od 2016 roku możliwa jest terapia na nowym stanowisku do terapii protonowej gałki ocznej oraz na dwóch stanowiskach do napromieniania zmian nowotworowych zlokalizowanych poza narządem wzroku. Ośrodek został wyposażony w dwa stanowiska Gantry wykorzystujące wiązkę skanującą (producent IBA) oraz w tomograf komputerowy Siemens. System unieruchomień pacjenta został dostarczony przez firmę QFix, w skład którego wchodzą elementy, takie jak maski termoplastyczne, podgłówki indywidualne, dodatkowe akcesoria unieruchamiające oraz system blatów terapeutycznych z wymiennymi nakładkami [1].
Do terapii protonowej, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 6 czerwca 2016 roku (Dziennik Ustaw poz. 855), są kwalifikowane nowotwory:
• podstawy czaszki i okolicy okołordzeniowej wieku dorosłego, takie jak chrzęstniakomięsak i struniak (stan po niedoszczętnym leczeniu operacyjnym lub brak możliwości leczenia operacyjnego guza pierwotnego lub wznowy);
• mięsaki tkanek miękkich i kości wieku dziecięcego (przypadki o lokalizacji okołooponowej i podstawy czaszki);
• nowotwory wieku dziecięcego wymagające napromieniania osi mózgowo-rdzeniowej, takie jak nowotwory zarodkowe (tj. szyszyniak zarodkowy, rdzeniak płodowy, rak splotu naczyniówkowego, złośliwy wyściółczak z udokumentowanym rozsiewem do płynu mózgowo-rdzeniowego);
• nowotwory zatok obocznych nosa, tj.: czerniak złośliwy, nerwiak węchowy zarodkowy, rak gruczołowo-torbielowy, rak śluzowo-naskórkowy, rak niezróżnicowany (stan po niedoszczętnym leczeniu operacyjnym lub brak możliwości leczenia operacyjnego guza pierwotnego lub wznowy);
• glejaki wysokozróżnicowane (WHO G1 i G2) – przypadki, które wymagają napromieniania o przewidywanej wyraźnej korzyści oszczędzenia narządów krytycznych [2].
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 9 stycznia 2019 roku (Dziennik Ustaw poz. 77) do wskazań do terapii protonowej dodatkowo kwalifikują się nowotwory wieku dorosłego o lokalizacji okołooponowej, podstawy czaszki i okolicy przykręgosłupowej, tj.: mięsaki tkanek miękkich i kości; nowotwory wieku dziecięcego podstawy czaszki i okolicy okołordzeniowej pod postacią chrzęstniakomięsaka lub struniaka; raka gruczołowo-torbielowatego gruczołów ślinowych, który wymaga napromieniania okolicy podstawy czaszki, tj. stan po leczeniu operacyjnym oraz brak możliwości leczenia operacyjnego guza pierwotnego lub wznowy; nawrót miejscowy nowotworów obszaru głowy i szyi po radykalnej radioterapii wymagający ponownego napromieniania z intencją radykalną [3].
Od początku działania CCB do dnia publikacji niniejszego tekstu radioterapię z wykorzystaniem wiązki protonowej przeszło ponad 700 pacjentów z nowotworami poza narządem wzroku. Głównie byli to pacjenci z nowotworami mózgowia oraz podstawy czaszki.
Procedura przygotowania unieruchomienia oraz obrazowania, cykl weryfikacji obrazowej i napromieniania pacjenta
Pierwszym etapem procesu planowania terapii protonowej jest wykonanie precyzyjnego unieruchomienia. Elektroradiolog wykonuje odpowiednie unieruchomienie na podstawie uzyskanych informacji od lekarza prowadzącego, w szczególności o: obszarze anatomicznym, który będzie leczony, rozpoznaniu wiodącym oraz dodatkowych spersonalizowanych informacji na temat chorego, tj.: niepełnosprawnościach, klaustrofobii, trudnościach z oddychaniem, elementach wyjmowanych bądź zdejmowanych (wszelkiego rodzaju protezy) czy też świeżych ranach na ciele pacjenta [4].
Cały artykuł dostępny w naszej księgarni. Zapraszamy do prenumeraty lub zakupu bieżącego wydania
WYDANIE 5/2022